نگاهی روانکاوانه به فراموشی اسامی خاص
حتماً برایتان پیش آمده که می‌خواهید اسم یک بازیگر، شهر، یا حتی دوست قدیمی را بگویید، اما هرچه فکر می‌کنید، یادش نمی‌آورید. شاید حتی بگویید «نوک زبانمه!» و با کمی فشار ذهنی یا بعد از گذشت چند دقیقه ناگهان به خاطرتان بیاید.
زیگموند فروید، پدر روانکاوی، در کتاب آسیب‌شناسی روانی در زندگی روزمره (۱۹۰۱) این پدیده را نه صرفاً یک اتفاق بیولوژیک، بلکه نشانه‌ای از فعالیت‌های ناخودآگاه ذهن می‌داند. او معتقد بود که «فراموشی اسامی خاص» اغلب ناشی از تعارضات یا انگیزه‌های پنهان روانی است.
فروید چه می‌گوید؟
فروید مثال‌های متعددی می‌آورد که در آن‌ها فراموشی یک اسم، در واقع به خاطر پیوند ناخودآگاه آن اسم با افکار یا احساسات ناخوشایند بوده است.
برای مثال:
- گاهی یک اسم خاص، ما را به یاد شخص یا اتفاقی می‌اندازد که ناخوشایند است، و ناخودآگاه ما برای جلوگیری از اضطراب، آن اسم را موقتاً «مسدود» می‌کند.
- گاهی هم ذهن، با جایگزینی یک نام مشابه یا کلمه‌ی بی‌ربط، تلاش می‌کند از برخورد مستقیم با آن اسم واقعی فرار کند.
این دیدگاه با پدیده‌ای که فروید «پالایش روانی» یا psychic censorship می‌نامید، مرتبط است؛ یعنی فرایندی که طی آن، ذهن مطالب تهدیدکننده یا ناخوشایند را به ناخودآگاه می‌راند.
آیا فقط روانشناسی دخیل است؟
هرچند فروید بر نقش انگیزه‌های ناخودآگاه تأکید داشت، پژوهش‌های معاصر علوم شناختی نشان می‌دهد که عوامل دیگری هم در فراموشی اسامی خاص نقش دارند:
- کمبود تمرکز و توجه در لحظه‌ی یادگیری اسم.
- فاصله زمانی زیاد از آخرین مواجهه با آن اسم.
- اثر «نوک زبان» که در آن مسیر بازیابی اطلاعات موقتاً مسدود می‌شود.
- خستگی، استرس یا اضطراب که ظرفیت حافظه کاری را کاهش می‌دهد.
ترکیب این عوامل می‌تواند باعث شود حتی اسم کسی که بارها دیده‌ایم، ناگهان از ذهنمان بپرد.
چطور با این مشکل کنار بیاییم؟
- آرامش خود را حفظ کنید – فشار بیش از حد برای یادآوری، ممکن است نتیجه معکوس بدهد.
- از سرنخ‌ها استفاده کنید – به ویژگی‌های مرتبط فکر کنید (شغل، محل زندگی، حرف اول اسم).
- مرور فعال داشته باشید – اسامی افراد و مکان‌هایی که برایتان مهم هستند را هر از گاهی مرور کنید.
- توجه لحظه‌ای را افزایش دهید – هنگام آشنایی با شخص جدید، چند ثانیه روی تکرار اسم او تمرکز کنید.
جمع‌بندی
فراموشی اسامی خاص، صرفاً یک ضعف حافظه ساده نیست. گاهی می‌تواند دریچه‌ای باشد به ناخودآگاه و تعارضات پنهان ذهن ما – همان‌طور که فروید بیش از صد سال پیش توضیح داد. امروز، با ترکیب رویکرد روانکاوانه و علوم شناختی، می‌توانیم این پدیده را بهتر درک کرده و حتی از آن برای شناخت خود استفاده کنیم.
منابع
- فروید، زیگموند. آسیب‌شناسی روانی در زندگی روزمره. ترجمه محمدحسین بهار، انتشارات جامی.
- براون، راجر و مک‌نیل، دیوید. «پدیده نوک زبان»، مجله یادگیری و رفتار کلامی، ۱۹۶۶.
- شاکتر، دانیل. هفت گناه حافظه: چگونه ذهن فراموش می‌کند و به یاد می‌آورد. ترجمه عباس مخبر، نشر مرکز.
- برک، د. و همکاران. «علل دشواری در یافتن کلمات در جوانان و سالمندان»، مجله حافظه و زبان، ۱۹۹۱.
